Cmentarz prawosławny w Warszawie (ul. Wolska 138/140) to główna nekropolia prawosławna w stolicy Polski. Swym kształtem przypomina prostokąt ulokowany między ulicami: Wolską, Redutową, Pustola i Elekcyjną. Teren cmentarza w momencie jego założenia został podzielony na cztery części (potem dodano piątą), co pozwoliło zorganizować pochówki według hierarchii społecznej zmarłego. Współczesna powierzchnia obiektu to ok. 13,3 ha.
Cmentarz wolski to miejsce spoczynku większości prawosławnych mieszkańców Warszawy. Zachował on charakter cmentarza konfesyjnego, choć współcześnie znaczny odsetek pochowanych to osoby niezwiązane z prawosławiem, głównie rzymscy katolicy. Ze względu na wielokrotne ingerencje w granice i strukturę obszaru oraz brak dokumentacji nie można określić rzeczywistej liczby dokonanych tam pochówków. Po wielu grobach, nawet tych z połowy poprzedniego stulecia, nie zachowały się ślady ich fizycznego istnienia. Wśród ocalałych nagrobków część ma wartość artystyczną, jest dziełem znanych twórców, upamiętnia osoby znaczące dla kultury, życia politycznego i społecznego.
Historia prawosławia w Warszawie, a tym samym cmentarza wolskiego, sięga kilku stuleci. Bardzo długo prawosławni byli niewielką społecznością mieszkańców stolicy. Sytuacja zmieniła się po rozbiorach wraz z włączeniem miasta w obszar imperium rosyjskiego. Do Warszawy zaczęli wówczas napływać urzędnicy i wojsko rosyjskie, a wkrótce też ludność cywilna z różnych krańców imperium. Na ich potrzeby wyświęcano nowe cerkwie i zakładano parafie prawosławne. Do tego momentu i w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku pochówków prawosławnych dokonywano na innych cmentarzach warszawskich, przede wszystkim na działkach wykupionych na cmentarzu ewangelickim.
W 1834 roku zapadła decyzja o utworzeniu odrębnego cmentarza prawosławnego na obszarze wówczas jeszcze podwarszawskiej Woli. Zlokalizowano go w sąsiedztwie kościoła św. Wawrzyńca, gdzie trzy lata wcześniej w trakcie powstania listopadowego po szturmie na Redutę Wolską pozostały mogiły zbiorowe żołnierzy rosyjskich. Oficjalne otwarcie cmentarza nastąpiło w 1841 roku, a na jego potrzeby wspomniany kościół wyświęcono na cerkiew pw. Matki Boskiej Włodzimierskiej.
Z upływem czasu pierwotny teren cmentarza został powiększony. W 1903 roku arcybiskup Hieronim (ojciec Jakowa Ekzemplarskiego, współzałożyciela Ukraińskiej Rady Narodowej w Paryżu oraz ukraińskiego teologa Wasyla Ekzemplarskiego, znanego m.in. z poparcia dla autokefalii Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego) dokupił działkę, na której wzniósł cerkiew pw. Jana Klimaka. Świątynię zbudowano w stylu cerkwi rostowskich z XVII wieku, a jej projekt przygotował pochodzący z Kamieńca Podolskiego architekt ukraiński Wołodymyr Pokrowski. Również ikonostas w górnej cerkwi był dziełem ukraińskiego malarza Ołeksandra Muraszki. Świątynię wyświęcono w 1905 roku, a w jej dolnej części pochowano fundatora cerkwi oraz przeniesione prochy jego syna Iwana. Dolna kaplica została wyświęcona w 1906 roku, a od roku 1979 jej ściany zdobią freski Jerzego Nowosielskiego.
Cmentarz uległ zniszczeniu w czasie I wojny światowej i w ruinie pozostawał jeszcze długo po jej zakończeniu. Budynek dawnego kościoła zwrócono katolikom, utracono też część terenu. Znajdująca się na cmentarzu cerkiew pw. Jana Klimaka w związku z ewakuacją w czasie wojny większości prawosławnych mieszkańców miasta i całego duchowieństwa była zamknięta aż do przyjazdu do Warszawy o. Jana Kowalenki (w latach 1920–1921 organizator życia religijnego dla żołnierzy armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) internowanych w Szczypiornie). Duchowny ten uporządkował obszar cmentarza, w roku 1931 obok cerkwi wybudował dzwonnicę, a rok później zaczęto wznosić ogrodzenie cmentarne.
Następna fala zniszczeń miała miejsce w latach II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku przez cmentarz przebiegała linia obrony miasta. W czasie powstania warszawskiego cerkiew uległa dewastacji, a cmentarz stał się miejscem kaźni. Podczas „rzezi Woli” rozstrzelano tu 60 osób i spalono zwłoki ok. 1,5 tys. okolicznych mieszkańców. Na cmentarzu naziści zamordowali również ok. 140 wychowanków sierocińcaprawosławnego wraz z personelem oraz miejscowych duchownych. Wśród zabitych był pochodzący z Wołynia wikariusz parafii św. Jana Klimaka Anton Kaliszewicz
Cmentarz na warszawskiej Woli to miejsce spoczynku Białorusinów, Greków, Gruzinów, Ormian, Romów, Rosjan i Ukraińców. Obok grobów duchownych i hierarchów prawosławnych odnajdujemy liczne nagrobki urzędników rosyjskich z okresu zaborów, ludzi kultury i nauki, żołnierzy, robotników, zwykłych mieszkańców miasta.
Wśród nich wyróżniają się kwatery żołnierzy i urzędników URL. Nie są to pierwsze groby ukraińskie na warszawskiej nekropolii. Zapewne już w dziewiętnastowiecznych grobach żołnierskich znajdowały się ciała osób pochodzących z Ukrainy. Wśród pochowanych w XIX wieku wymienić można profesora Mikołaja Barsowa czy Marię Biłozerską (żona Wasyla Biłozerskiego, członka Bractwa Cyryla i Metodego). Niemniej dopiero w okresie międzywojennym pojawiły się pierwsze groby tych, którzy walczyli o niepodległość Ukrainy. Po zakończeniu I wojny światowej do Warszawy przybyli bowiem członkowie ukraińskich misji dyplomatycznych, byli żołnierze Armii URL, ukraińscy politycy, artyści, redaktorzy pism, studenci i naukowcy. Wielu z nich spoczęło na wolskim cmentarzu. Groby żołnierzy Armii URL ulokowane są na ogół obok siebie – w kwaterach nr 36 i 93. Wśród pochowanych znajdziemy mogiły generałów Wołodymyra Salskiego, Marka Bezruczki, Ołeksandra Burakiwskiego, Jewhena Fedosijewa, Mikołaja Kowal-Miedźwieckiego, Wiktora Kuszcza, Wsewołoda Zmijenki, ministra oświaty Petra Chołodnego, profesorów Wasyla Bidnowa i Ołeksandra Łotockiego oraz wielu innych. Ślady po części ukraińskich mogił żołnierskich zostały zatarte.
W różnych częściach cmentarza znajdujemy groby wielu innych (również żołnierzy) Ukraińców, których postacie wpisały się w historię: arcybiskup Jerzy (Jaroszewski), św. ks. Bazyli (Martysz), o. Szymon Fedorońko i jego synowie, metropolita Stefan (Rudyk), Jewmen Łukasewycz (przewodniczący Ukraińskiej Misji Dyplomatycznej w Szwajcarii), a także zmarłych w ostatnich dekadach, np. Mikołaj Siwicki, Miron Kertyczak oraz wielu innych.
W obu kwaterach skupiających groby żołnierzy Armii URL znajdują się symboliczne pomniki ku czci walczących o wolność Ukrainy. Przez wiele lat ich grobami opiekowali się członkowie warszawskiej społeczności ukraińskiej. W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęli oni remont nagrobków. Szczególna rola w tej akcji przypadła M. Siwickiemu, Bohdanowi Boberskiemu, o. Anatolowi Szydłowskiemu, a także dokumentującym historię pochówków Romanowi Szagale i Aleksandrowi Kolańczukowi. Dzięki staraniom Jerzego Rejta w roku 1999 odbyło się poświęcenie (z udziałem prezydentów Polski i Ukrainy) odnowionej kwatery nr 36, a w 2000 roku (z udziałem premiera Ukrainy Wiktora Juszczenki) kwatery nr 93. Z tej samej inicjatywy obie kwatery przeszły kolejny gruntowny remont w 2019 roku. Odremontowano wówczas również usytuowany koło kwatery nr 36 postawiony tam w roku 2009 pomnik ku czci ofiar Wielkiego Głodu w Ukrainie (1932–1933).
dr hab. Roman Wysocki, prof. uczelni