Z początkiem 1915 r. w pobliżu istniejącego już obozu Strzałkowo Niemcy utworzyli cmentarz dla zmarłych w nim jeńców wojennych. Urządzono go na gruntach rolnych skonfiskowanych miejscowym rolnikom. Pierwszy zmarły jeniec został na nim pochowany 15 lutego 1915 r. Ogółem do końca I wojny światowej spoczęło tu 506 osób. W większości byli to poddani rosyjscy, przy niewielkiej liczbie jeńców alianckich z zachodniej Europy (14 Francuzów, 7 Brytyjczyków i 2 Włochów).
W okresie funkcjonowania niemieckiego cmentarza dla jeńców wojennych zmarłych chowano wyłącznie w grobach indywidualnych, które były ulokowane w trzech rzędach, po obu stronach głównej alei prowadzącej od głównego wejścia na cmentarz. Mogiły miały charakter ziemnych kopców z umieszczonymi na nich drewnianymi krzyżami. Na tak urządzonym cmentarzu Niemcy wybudowali również pomnik z inskrypcjami w językach niemieckim i rosyjskim, który zwieńczony został prawosławnym krzyżem. Całość cmentarza ogrodzona była drewnianym płotem wykonanym najprawdopodobniej z brzozowych pni i tyczek. Z tego samego materiału zbudowano bramę wejściową, która znajdowała się na południowej części nekropolii, czyli od strony drogi prowadzącej do szpitala obozowego. Wieńczyły ją trzy symbole religijne: krzyż prawosławny, łaciński oraz muzułmański półksiężyc z gwiazdą, a także data roczna powstania cmentarza.
W Strzałkowie, gdzie w latach 1914-1923 znajdował się obóz jeniecki, w różnym okresie przebywało w nim 30 tys. osób. Ponowne uruchomienie pobliskiego cmentarza nastąpiło w czerwcu 1919 r. w związku z utworzeniem przez polskie władze wojskowe Obozu Jenieckiego nr 1, do którego zwożono jeńców ukraińskich i bolszewickich wziętych do niewoli podczas walk o wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Komendantem Grupy Wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej w Strzałkowie był gen. Naum Nikoniw – dowódca Brygad Rezerwowych URL, a w 1923 roku płk. Armii URL Ołeksander Kowalskyj. Na cmentarzu nieopodal Obozu Jenieckiego nr 1 w Łężcu pochowani są żołnierze z Ukraińskiej Hałyckiej Armii oraz z Dywizji Szarej, 1 Zaporoskiej, 5 Chersońskiej i Samodzielnej Konnej Armi URL.
Początkowo zmarłych grzebano w kwaterze jeńców z I wojny światowej, ale wkrótce zaistniało ryzyko całkowitego zapełnienia nekropolii i podjęto decyzję o powiększeniu cmentarza. Ostatecznie nekropolia objęła swoim zasięgiem blisko 2 hektary powierzchni. W pierwszej fazie (od lipca 1919 r. do lutego 1920 r.) zmarłych grzebano na wschód od kwater pierwszo wojennych, później (od lutego do listopada 1920 r.) na zachód od nich, aby ostatecznie powrócić pochówkami na wschodnią część cmentarza. Dominowały mogiły pojedyncze, lecz w apogeum epidemii, która dotknęła jeńców zimą 1920/1921 r., zmarłych chowano w grobach zbiorowych.
Z zachowanych dokumentów wynika, że w okresie od 7 czerwca 1919 r. do 31 marca 1921 r. w obozie zmarło 6805 osób, które pogrzebano w 5334 mogiłach.
Można założyć, że na cmentarzu w Łężcu pochowano łącznie około 7600 osób.
Uwagi ogólne
Na cmentarzu jeńców wojennych i internowanych z lat 1915-1924 spoczywa w grobach zbiorowych i indywidualnych około 7600 jeńców i internowanych różnych narodowości w tym:
– 483 żołnierzy armii rosyjskiej z okresu I Wojny Światowej (1915-1918),
– około 6000 żołnierzy Armii Czerwonej z wojny polsko – bolszewickiej (1919-1921),
– około 1100 jeńców internowanych z rodzinami, osób cywilnych, żołnierzy polskich ze straży obozowej, zmarłych w latach (1920-1924), wśród których znaleźli się:
- żołnierze Ukraińskiej Armii Halickiej,
- żołnierze Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, armii sojuszniczej WP 1920r.
- żołnierze sojuszniczych formacji rosyjskich i kozackich,
- żołnierze rosyjskiego korpusu Bredowa,
- Niemcy, internowani wojskowi i cywile.
| Alfabetyczny wykaz osób pochowanych na cmentarzu jeńców wojennych i internowanych w Łężcu Wykaz opracowano (31.05.2024) na podstawie dokumentów źródłowych z zasobów: Centralnego Archiwum Wojskowego (Centralne Archiwum Wojskowe, Obozy Jenieckie, sygn. I.336.1-21, I.331.1 Obóz Jeńców i Internowanych nr 1 Strzałkowo, sygn. I.336.1.54 Wykaz jeńców zmarłych w obozie Strzałkowo) i Archiwum Państwowego w Poznaniu (Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Gnieźnie, zesp. 303 Starostwo Powiatowe we Wrześni 1919-1939, sygn. 181: Ministerstwo Robót Publicznych, Wydział grobownictwa wojennego, Wykaz pochowanych na cmentarzu obozu jeńców w Strzałkowie 1915-1921). Uwagi ogólne: Dane osobowe odczytano na podstawie analizy oryginalnych zapisów w w/w dokumentach, które dokonane zostały ręcznie przez różnych autorów, różnymi charakterami pisma, z zastosowaniem mniej lub bardziej poprawnej transkrypcji na język polski. Dokument zdeponowany w CAW wykazuje bardziej poprawną transkrypcję niż dokument zdeponowany w APP. Z reguły nie ingerowano w formę zapisu nazwisk w w/w wykazach ze względu na brak możliwości porównania ich z rosyjskojęzycznymi materiałami źródłowymi. Podano także, tam gdzie było to możliwe – numer kwatery, w której znajduje się grób danej osoby. REWITALIZACJA CMENTARZA W 2021 roku powstała koncepcja realizacyjna projektu rewitalizacji cmentarza wojennego w Łężcu finansowana w całości z budżetu Państwa Polskiego. Zadania jej realizacji podjęły się władze samorządowe Powiatu Słupeckiego. Koncepcja zakładała podział cmentarza na 8 kwater. Zdecydowano o przywróceniu rangi głównej alei cmentarza poprzez usytuowanie wzdłuż niej 24 betonowych monumentów z nazwiskami pochowanych. Odtworzono również samą bramę w formie betonowej belki wspartej na dwóch pylonach. Dla ujednolicenia koncepcji taka sama brama wzniesiona została w miejscu faktycznego, funkcjonującego współcześnie, bocznego wejścia na teren nekropolii. Brama na osi głównej alei ma więc charakter wyłącznie symboliczny, odwołuje się do przeszłości, a jednocześnie wizualnie podkreśla rangę głównej alei prowadzącej do zabytkowego pomnika. |
Renowacja cmentarza jenieckiego w miejscowości Łężec została podzielona na trzy etapy:
Etap I – wykonanie ogrodzenia cmentarza jenieckiego w formie murowanej z kamienia polnego z wykonaniem i montażem dwóch bram w konstrukcji żelbetowej.
Etap II – wykonanie prac restauratorskich w zakresie przywrócenia historycznego układu komunikacyjnego cmentarza oraz robót budowlanych w zakresie ustawienia słupów granitowych z numeracją kwater, montażu monumentów z nazwiskami pochowanych, montażu pylonów informacyjnych na terenie cmentarza jenieckiego.
Etap III – prace konserwatorsko-restauratorskie pomnika z krzyżem prawosławnym.
Zadania realizowano wg. Porozumienia z dnia 16.03.2023 r. pomiędzy Wojewodą Wielkopolskim a Powiatem Słupeckim. Wartość wykonanych prac: 1 378 329,03 zł.
Proces renowacji nekropolii realizowany był w latach 2020-2024 i składał się z działań wymienionych poniżej:
· przeprowadzenie badań archeologicznych autorstwa Krzysztofa Gorczycy oraz Katarzyny Schellner z Muzeum Okręgowego w Koninie,
· opracowanie koncepcji plastycznej zagospodarowania przestrzeni cmentarza jeńców i internowanych z obozu Strzałkowo autorstwa dr hab. Konstancji Pleskaczyńskiej prof. UAP,
· opracowanie wykazu (imion i nazwisk) pochowanych na cmentarzu jenieckim w m. Łężec, przyporządkowanie miejsc pochówków do kwater znajdujących się na terenie cmentarza oraz opracowanie treści wystawy plenerowej informującej o historii obozu oraz cmentarza autorstwa dr. Adama Pleskaczyńskiego,
· opracowanie programu prac konserwatorskich pomnika z krzyżem prawosławnym na terenie cmentarza jenieckiego autorstwa p. Małgorzaty Marszałek,
· opracowanie dokumentacji projektowej dla całego procesu renowacji nekropolii wraz z nadzorem autorskim oraz pełnieniem funkcji inspektora nadzoru inwestorskiego w osobie dr. inż. arch. Romana Pilcha prof. WSSIP,
· wykonawstwem wszystkich wyżej wymienionych etapów renowacji zajmował się przedsiębiorca p. Przemysław Przywarty – Przywarty Polgranit sp. z o. o.
· Renowacja nekropolii realizowana była w trakcie kadencji dwóch Starostów Powiatu Słupeckiego: dr. Jacka Bartkowiaka oraz dr. Marka Dąbrowskiego, natomiast koordynatorem całego procesu inwestycyjnego była p. Mariola Landowska (Sekretarz Powiatu Słupeckiego w latach 2019-VIII. 2024).
CMENTARZ JEŃCÓW I INTERNOWANYCH Z OBOZU W STRZAŁKOWIE
po zakończeniu prac rewitalizacyjnych zrealizowanych w latach 2022-2024
zdjęcia: Krzysztof Raczyński
Opracowano na podstawie materiałów samorządu (Jerzy Rejt)