Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) – siły zbrojne w latach 1917–1920 – powstała po wybuchu rewolucji lutowej w Imperium Rosyjskim i była podporządkowana Ukraińskiej Centralnej Radzie. Początkowo jej trzonem były zukrainizowane formacje armii rosyjskiej oraz sformowane od podstaw nowe oddziały. Na przełomie 1917 i 1918 roku wzięły udział w I wojnie ukraińsko-bolszewickiej. Armię URL rozwiązano po zamachu stanu, którego dokonał (przy cichym wsparciu Niemców) 29 kwietnia 1918 roku były generał rosyjski Pawło Skoropadski. Rozwiązał on republikę i stworzył w jej miejsce Państwo Ukraińskie posiadające cechy ustroju autorytarnego. W listopadzie 1918 roku wybuchło przeciwko niemu powstanie, które doprowadziło do restauracji URL oraz ponownego sformowania armii republikańskiej. Przez cały rok, od grudnia 1918 do grudnia 1919 roku, Armia URL musiała stawiać czoło Armii Czerwonej, Siłom Zbrojnym Południa Rosji (SZPR), Wojsku Polskiemu oraz oddziałom niezależnych atamanów, takich jak Matwiej Grigorjew czy Nestor Machno.
W ramach Armii URL funkcjonowała tzw. Armia Czynna, w składzie której znajdowały się formacje frontowe. Jej liczebność nieustannie się zmieniała. Na przełomie lat 1918–1919 szacowano ją na ok. 120 tys. kozaków w stanie żywnościowym[1]. Na początku marca 1919 roku stan żywnościowy Armii Czynnej URL wynosił 3446 oficerów, 4305 podoficerów i 61 849 kozaków oraz 55 023 bagnety i 1349 szabel[2]. Pod koniec 1919 roku liczyła już zaledwie kilkanaście tysięcy żołnierzy. Powodem były nie tylko straty poniesione na polu walki i dezercje, ale przede wszystkim epidemie tyfusu i cholery.
Po zakończonej porażką samotnej walce w 1919 roku część Armii URL wyruszyła w tzw. I pochód zimowy na tyły SZPR, a reszta została internowana na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Polscy i ukraińscy dygnitarze prowadzili wtedy negocjacje, których celem było zawarcie sojuszu antybolszewickiego. 21 i 24 kwietnia 1920 roku podpisane zostały kolejno umowa pomiędzy rządami URL i Rzeczypospolitej Polskiej oraz tajna konwencja wojskowa. Razem z konwencją polityczną z 21 kwietnia porozumienia te są określane zbiorczo mianem paktu Piłsudski–Petlura. Były one formalnym początkiem sojuszu polsko-ukraińskiego. Obie umowy zakładały ścisłą współpracę polityczną i wojskową pomiędzy obiema stronami, a także uwzględniały uprzywilejowaną pozycję gospodarczą Polski oraz ustępstwa terytorialne ze strony Ukrainy.
Faktyczna współpraca militarna miała jednak miejsce już w pierwszych miesiącach 1920 roku i polegała na formowaniu ukraińskich oddziałów u boku Wojska Polskiego. Plan budowy ukraińskich dywizji zyskał poparcie szczególnie polskich wojskowych. Sojusz polityczno-wojskowy Polski z URL był korzystny zwłaszcza z militarnego punktu widzenia. Dzięki niemu front przeciwko Sowietom zostałby skrócony. Dodatkowo Ukraina służyłaby jako bufor oddzielający młode polskie państwo od Rosji.
Nowe formacje ukraińskie w Polsce tworzono w oparciu o dwa źródła: obozy jenieckie i obozy dla internowanych (m.in. w Łańcucie) oraz rejon Kamieńca Podolskiego, gdzie przybywała znaczna liczba oficerów i kozaków, którzy nie zostali internowani. Na terenie Polski przebywało w tym czasie ok. 3,5–4 tys. Ukraińców, którzy mogli zostać wcieleni do tworzonych oddziałów. Znaczna część z nich była jednak chora lub ranna.
W tym czasie na Podolu formowano niewielkie oddziały ukraińskie, które stały się później kadrą 2 Dywizji Strzeleckiej, przemianowanej latem 1920 roku na 3 Strzelecką Dywizję Żelazną. Razem z 18 Dywizją Piechoty toczyła ona walki z Armią Czerwoną w okolicach Kamieńca Podolskiego. W tym samym czasie w obozie w Łańcucie formowano 6 Siczową Dywizję Strzelecką, której dowódcą został płk Marko Bezruczko. Obie formacje wzięły udział w polskiej ofensywie na Ukrainie wiosną 1920 roku. Po sukcesie wyprawy kijowskiej na obszar zajęty przez Wojsko Polskie przebiła się Armia Czynna URL, która od grudnia 1918 roku walczyła na tyłach SZPR i Armii Czerwonej w ramach I pochodu zimowego. W jej składzie znajdowały się w tym czasie cztery dywizje: Zaporoska, Wołyńska, Kijowska i Chersońska.
Poważnym problemem Armii URL podczas wojny polsko-bolszewickiej były uzupełnianie strat oraz rozbudowywanie oddziałów, spowodowane koniecznością wycofania się Wojska Polskiego z Naddnieprza jeszcze w czerwcu 1920 roku. Brak czasu uniemożliwił zebranie dostatecznej liczby rekrutów pozwalającej na zwiększenie stanów osobowych. Na brak większych efektów mobilizacji wpłynęły również wyczerpanie ludności Ukrainy Prawobrzeżnej wojną, epidemia tyfusu z drugiej połowy 1919 roku oraz wcześniejsze pobory do wojska.
1 czerwca 1920 roku stan bojowy Zaporoskiej, Wołyńskiej, Kijowskiej, Chersońskiej i 2 Strzeleckiej Dywizji oraz Samodzielnego Pułku Konnego wynosił 955 oficerów oraz 8180 kozaków[3]. 12 czerwca 1920 roku stan żywnościowy sześciu ukraińskich dywizji strzeleckich, Samodzielnego Pułku Konnego i brygad zapasowych wynosił 1742 oficerów i 15 093 kozaków[4]. Z kolei miesiąc później stan bojowy dywizji Zaporoskiej, Wołyńskiej, Żelaznej, Kijowskiej, Chersońskiej i Samodzielnej Konnej wynosił 694 oficerów, 2661 bagnetów i 1466 szabel wyposażonych w 278 karabinów maszynowych oraz 38 armat[5]. 20 sierpnia 1920 roku stan bojowy wynosił już 1394 oficerów, 5346 bagnetów, 1972 szabel, 249 karabinów maszynowych oraz 36 dział i haubic[6]. Ostatniego dnia sierpnia 1920 roku stan żywnościowy Armii URL wyglądał następująco: 3379 oficerów i 16 610 kozaków[7]. 15 września 1920 roku (bez 6 Siczowej Dywizji Strzeleckiej) stany żywnościowy i bojowy wynosiły kolejno: 3287 oficerów i 12 117 kozaków oraz 2291 oficerów, 4345 bagnetów, 2043 szable, 324 karabiny maszynowe oraz 44 działa i haubice[8].
Armia URL została rozwiązana wraz z końcem regularnych walk ukraińsko-bolszewickich w listopadzie 1920 roku. Ukraińcy zostali wtedy wyparci z Podola za Zbrucz, na terytorium Polski. Armia URL została internowana, a jej skład osobowy umieszczony w obozach dla internowanych.
dr Marek Kozubel
Bruski Jan Jacek, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919–1924), Kraków 2000.
Karpus Zbigniew, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku: oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919–1920, Toruń 1999.
Legieć Jacek, Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w wojnie polsko-ukraińsko-bolszewickiej w 1920 r., Toruń 2002.
Rukkas Andrij, Razem z Wojskiem Polskim. Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej 1920 r., Warszawa 2020.
Ukrajinśko-moskowśka wijna 1920 r., red. W. Salski i P. Szandruk, Warszawa 1933.
Wiszka Emilian, Szósta Strzelecka. Szósta Siczowa Dywizja Strzelecka Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Formowanie, szlak bojowy, internowanie 1920–1924, Toruń 2012.
[1] Jan Jacek Bruski, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919–1924), Kraków 2000, s. 56; Jacek Legieć, Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w wojnie polsko-ukraińsko-bolszewickiej w 1920 r., Toruń 2002, s. 14–15.
[2] Wojskowe Biuro Historyczne, I.380.8.85. „Dislokacijna widomist’ i bojowyj skład czastyn Dijewoji Armiji składena 4-ho Bereznja 1919 roku”, 4 III 1919 r., k. 60.
[3] Dok. nr 39. Widomost’ pro skład Armiji UNR. Na 1 czerwnia 1920 r. [w:] Ukrajinśko-moskowśka wijna 1920 r., red. W. Salski i P. Szandruk, Warszawa 1933, s. 21.
[4] Dok. nr 84. Widomost’ pro skład Armiji Ukrajinśkoji N.R. na 12 czerwnia 1920 r. [w:] tamże, s. 36.
[5] Dok. nr 186. Widomost’ pro bojowyj stan Dijewoji Armiji na 12 łypnia 1920 r. [w:] tamże, s. 93.
[6] Dok. nr 323. Widomost’ pro bojowyj stan Armiji UNR na 13 serpnia 1920 [w:] tamże, s. 154.
[7] Centralnyj Derżawnyj Archiw Wyżczych Orhaniw Włady і Uprawlinnia Ukrajiny w Kyjewi, f. 1075, op. 2, spr. 286. Zestawienie stanów liczebnych Armii Czynnej URL na 15 i 31 VIII 1920 r., npg.
[8] Dok. nr 458. Widomost’ pro skład Armiji UNR na 8/15 weresnia 1920 r. [w:] Ukrajinśko-moskowśka…, dz. cyt., s. 215.