Ukraińskie życie polityczne w Polsce w okresie międzywojennym

Ukraińskie życie polityczne w okresie międzywojennym na obszarze ograniczonym do współczesnych granic Polski toczyło się kilkoma nurtami. Różnica w jego charakterze i celach była uzależniona od tego, czy związane było z obszarami, na których uczestniczyła w nim ludność autochtoniczna, czy przeciwnie – zainicjowano je w ośrodkach miejskich położonych w głębi Polski, do których Ukraińcy migrowali jako uchodźcy polityczni (z przyczyn zarobkowych bądź w celu zdobycia wykształcenia).

Pierwsze lata istnienia II Rzeczypospolitej to okres reorganizacji ukraińskiego życia politycznego sformowanego w okresie przedwojennym i ukraińskiej rewolucji (1917–1921/1923). Po decyzji Rady Ambasadorów z marca 1923 roku, przyznającej Polsce prawo do zarządu nad Galicją Wschodnią, rozpoczął się proces konsolidacji partii politycznych i wykształcania się nowej sceny politycznej.

W wyniku transformacji w obrębie przedwojennego nurtu narodowo-demokratycznego w lipcu 1925 roku na scenie politycznej pojawiło się Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO). Przez półtorej dekady było ono najsilniejszą ukraińską formacją polityczną w II Rzeczypospolitej posiadającą najliczniejszą reprezentację parlamentarną, kontrolującą większość instytucji ukraińskiego życia narodowego i bezsprzecznie nadającą mu ton. Na terenie współczesnego państwa polskiego UNDO stworzyło struktury w Przemyskiem oraz na Łemkowszczyźnie, nie zdołało jednak dotrzeć do Chełmszczyzny (poza nielicznymi wyjątkami) i Podlasia.

W pierwszej połowie lat dwudziestych XX wieku procesom konsolidacji i radykalnym zmianom poddane zostały też środowiska lewicowe. Zasadniczo procesy poszły tu kilkoma torami. Reorganizacja formacji komunistycznych doprowadziła do powstania w 1923 roku Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU). Środowisko to działało nielegalnie, miało rozbudowaną sieć organizacyjną (spod wpływów KPZU wyłączone zostały niektóre obszary zamieszkane przez Ukraińców, np. większość Podlasia) i próbowało oddziaływać na inne legalne partie lewicowe.

Przykładem radykalnego środowiska lewicowego było powstałe w 1924 roku w Chełmie Ukraińskie Zjednoczenie Socjalistyczne „Związek Włościański” (tzw. Sel-Sojuz). Dwa lata później, po przyłączeniu grupy galicyjskiej, Sel-Sojuz przekształcił się w Ukraińskie Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne (tzw. Sel-Rob). Nurt ten odegrał ogromną rolę w rozbudowie życia narodowego na Chełmszczyźnie, a jego wpływy docierały na rozległe obszary: od dalekich północnych zakątków Podlasia po Łemkowszczyznę na południu. Próby podporządkowania KPZU doprowadziły do rozłamów w Sel-Robie, a w 1932 roku stały się dla władz państwowych pretekstem do jego likwidacji. W przypadku Chełmszczyzny i Podlasia, po wcześniejszym rozwiązaniu towarzystwa oświatowego „Ridna Chata”, był to miażdżący cios dla lokalnego ukraińskiego życia politycznego.

W ukraińskim ruchu socjalistycznym i narodowym ważną rolę odgrywały też partie, które stały na platformie antykomunizmu i antysowieckości. Pozycję taką zajęli członkowie zorganizowanej (w wyniku zjednoczenia się struktur mniejszych formacji politycznych) w 1926 roku Ukraińskiej Partii Socjalistyczno-Radykalnej oraz powstałej w roku 1928 Ukraińskiej Partii Socjal-Demokratycznej. Formacje te nie zdołały osiągnąć realnych wpływów na terenach położonych na zachód od Bugu.

Na międzywojennej ukraińskiej scenie politycznej pojawiły się też formacje reprezentujące nurt radykalnego nacjonalizmu. Do ostatecznej jego konsolidacji doszło z inicjatywy środowisk byłych żołnierzy ukraińskich, którzy na początku lat dwudziestych XX wieku stworzyli Ukraińską Organizację Wojskową. Rezultatem zainicjowanego procesu było założenie w Wiedniu w 1929 roku Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która rozwinęła swą sieć organizacyjną nie tylko w granicach II Rzeczypospolitej, lecz także na emigracji. Formacji tej nie udało się poszerzyć wpływów na Chełmszczyznę, Podlasie i Łemkowszczyznę, posiadała natomiast zwolenników wśród młodzieży studenckiej rozproszonej po różnych ośrodkach akademickich w Polsce i Gdańsku. Od 1933 roku na obszarze galicyjskim z OUN konkurował legalnie działający Front Jedności Narodowej. W opinii polskich władz bezpieczeństwa w końcówce lat trzydziestych XX wieku zdołał ją zdystansować m.in. w Przemyskiem.

Nieco inaczej kształtowała się aktywność polityczna ukraińskich emigrantów politycznych, byłych żołnierzy Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL), którzy do 1924 roku przebywali w obozach dla internowanych. Ich status prawny nie pozwalał na aktywny udział w życiu politycznym i pełną swobodę w wyborze miejsca zamieszkania. Część z nich została zaangażowana w szczątkowe formy struktur państwowych URL kontynuujących działalność na emigracji. Oficjalnym reprezentantem tego środowiska był Ukraiński Komitet Centralny z centralą w Warszawie, który nie był wszak partią polityczną, a organizacją społeczną koordynującą działalność środowiska byłych żołnierzy Armii URL, rozproszonych po wielu zakątkach kraju.

Poczynając od Łemkowszczyzny, poprzez Nadsanie, Chełmszczyznę i Podlasie lokalne elity ukraińskie odwoływały się do idei ogólnonarodowych, lecz ważne dla ich potencjału było posiadanie regionalnych ośrodków życia politycznego. Życie polityczne nie było tu rozwinięte równomiernie, wręcz bardzo zróżnicowane: od stosunkowo aktywnego Przemyskiego, zautonomizowanej i posiadającej duże zaplecze Łemkowszczyzny, z impetem rozwijającej się Chełmszczyzny, po niemal „nietknięte” Podlasie. Odrębnym tempem żyły środowiska ukraińskie w największych polskich miastach, a zarazem ośrodkach akademickich: w Warszawie, Krakowie, Poznaniu czy też – znajdującym się poza granicami II Rzeczypospolitej – Gdańsku. Niezależnie od tempa, w jakim rozwijało się ukraińskie życie polityczne w poszczególnych regionach i ośrodkach ewolucja jego zmierzała w kierunku modernizacji i unifikacji oraz z upływem czasu umacniało swoją pozycję.

dr hab. Roman Wysocki, prof. uczelni