Cmentarze wojenne Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) i Ukraińskiej Armii Halickiej (UHA) w Polsce

            Walka Ukraińców o niepodległość na przełomie drugiej i trzeciej dekady XX wieku przyniosła ofiary. Żołnierze Ukraińskiej Armii Halickiej i Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (Petlurowcy) ginęli w walce z Wojskiem Polskim i bolszewikami. Stąd też część z nich spoczywa dzisiaj na terenie Polski. Ci, którzy zostali przez państwo polskie po wojnie internowani (często wraz z jeńcami sowieckimi), umierali w obozach w różnych rejonach kraju. Według obliczeń dr. Aleksandra Kolańczuka spośród 100 tys. żołnierzy i cywilów, którzy trafili do kilkunastu miejsc internowania po walkach lat 1918–1919, zmarło ponad 20 tys. Po zakończeniu wojny z bolszewikami (traktat ryski z marca 1921) w Polsce pozostało prawie 20 tys. żołnierzy ukraińskich oraz 15 tys. działaczy URL. Opiekę nad nimi sprawował rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej na uchodźstwie z siedzibami w Tarnowie (1920–1923) i Warszawie (po 1923).

            Największe obozy internowanych od końca 1920 roku znajdowały się w: Pikulicach koło Przemyśla, Łańcucie, Wadowicach, Dąbiu pod Krakowem, Stradomie koło Częstochowy, Strzałkowie niedaleko Słupcy, Aleksandrowie Kujawskim, Piotrkowie Trybunalskim, Zduńskiej Woli i Kaliszu (Szczypiornie). Mniejsze zaś zlokalizowano w Bydgoszczy, Sosnowcu, Tucholi i Warszawie. Tam też organizowano cmentarze.

W świetle Ustawy z 28 marca 1933 roku o grobach i cmentarzach wojennych grobami wojennymi są groby oraz miejsca spoczynku osób wojskowych, poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych (bez względu na narodowość), a także jeńców wojennych i osób internowanych. Cmentarzami przeznaczonymi do chowania zwłok tych osób są cmentarze wojenne. Na mocy tejże ustawy od 1933 roku opiekę nad grobami wojennymi sprawuje państwo polskie. W opiekę nad grobami ukraińskimi zaangażowało się utworzone jeszcze w latach dwudziestych XX wieku Ukraińskie Towarzystwo Opieki nad Grobami Wojennymi.

Plagą obozów internowania były choroby zakaźne, które dziesiątkowały przebywających w nich Ukraińców. Szczególnie dotkliwe epidemie nawiedziły w 1919 roku obozy w Przemyślu. W związku z ich rozprzestrzenieniem się w mieście, wiosną 1920 roku na terenie byłej austriackiej prochowni utworzono cmentarz w Pikulicach. Pod koniec 1924 roku z okolicznych pól ekshumowano do Pikulic zwłoki pochowanych tam osób. Do 1927 roku zbudowano ogrodzenie, usypano kurhan i postawiono ośmiometrowy krzyż. Ogółem na cmentarzu spoczywa około 2 tys. osób, w tym cywilów, a także żołnierzy armii URL i UHA. W okresie międzywojennym pikulicka nekropolia stała się istotnym dla Ukraińców miejscem pielęgnowania pamięci walk o niepodległość. W czasie II wojny światowej cmentarz został zniszczony; odbudowano go w 1989 roku. W 2000 roku pochowano na nim 47 żołnierzy Ukraińskiej Powstańczej Armii. Poza cmentarzem w Pikulicach, w Przemyślu, spoczywa kilku dowódców, m.in. Teodor Hoza czy Semen Szkremetko (obydwaj z UHA).

Około 500 ukraińskich żołnierzy, w tym połowa z armii UHA, spoczywa na cmentarzu miejskim w Łańcucie. Pierwsze zbiorowe kwatery zorganizowano na przełomie 1920 i 1921 roku. W tym też czasie ustawiono na nich pomnik. Ostateczny kształt grobom i pomnikowi nadano w latach 1937–1938 z inicjatywy Ukraińskiego Towarzystwa Wojskowo-Historycznego we współpracy z ukraińskim rządem na uchodźstwie. Główny obelisk został zniszczony w połowie lat siedemdziesiątych. Cmentarz odnowiono w 2020 roku.

Dla internowanych w Aleksandrowie Kujawskim specjalnie stworzono cmentarz. Kurhan i krzyż ustawiono w 1921 roku. Podczas II wojny światowej spotkał go podobny los do innych cmentarzy ukraińskich. Został zniszczony, a odbudowano go dopiero w 1993 roku.

Jednym z największych ośrodków internowania był Kalisz. W związku z tym na kilku miejscowych cmentarzach spoczęły szczątki żołnierzy ukraińskich. Na dwóch z nich (przy ul. Górnośląskiej i ul. Żołnierskiej) spoczywa ich łącznie ok. 400. Na pierwszym z nich pochowano m.in. gen. Ołeksandra Pylkewycza (1880–1922) oraz innych wysokiej rangi oficerów armii URL. Na drugim z wymienionych cmentarzy spoczywają głównie żołnierze szeregowi zmarli w latach 1921–1980, a także działacze cywilni, np. Mojsej Stohnij (1889–1963) z Bractwa Cyryla i Metodego, członek Ministerstwa Spraw Wojskowych URL, czy malarz Ołeksandr Szołochow (1896–1981).

W pobliskim Szczypiornie obok cmentarza wojennego z okresu I wojny światowej od 1919 roku chowano żołnierzy armii URL. Cztery lata później nekropolię uporządkowano i ustawiono pomnik. Do 1940 roku spoczęło tam niemal 400 osób, w tym m.in. gen. Naum Nykoniw (1873–1925). W latach dziewięćdziesiątych podjęto się jej renowacji, którą zakończono w 1999 roku.

Internowanych w Wadowicach chowano na miejscowym cmentarzu wojskowym. Głównie spoczywają tam żołnierze armii UHA (ponad 1000), ale też bliżej nieokreślona, choć zapewne dużo niższa, liczba żołnierzy armii URL.

Żołnierze oraz działacze petlurowscy, którzy trafili i zmarli w Warszawie spoczywają na Cmentarzu Prawosławnym na Woli. Jest wśród nich gen. Marko Bezruczko (1883–1944). Od lat siedemdziesiątych trwała renowacja nekropolii, której uroczyste odsłonięcie odbyło się w 1999 roku.

Dla internowanych w podkrakowskim Dąbiu zorganizowano oddzielną kwaterę na Cmentarzu Rakowickim. Znajdują się tam groby takich działaczy, jak Bohdan Łepkyj (1872–1941) czy Osyp Nazaruk (1883–1940). Zaprojektowany jeszcze w 1928 roku pomnik odsłonięto dopiero w roku 2000.

Jednym z najbardziej zapomnianych cmentarzy, o którym wiemy stosunkowo najmniej, jest cmentarz w Strzałkowie niedaleko Słupcy. Położony z dala od ciągów komunikacyjnych skrywa szczątki prawdopodobnie ponad 3 tys. żołnierzy oraz cywilów ukraińskich. Podobne trudności, jeśli chodzi o ustalenie liczby zmarłych spoczywających na dwóch cmentarzach, istnieją w przypadku obozu w Tucholi. Należy sądzić, że znaczną część z ponad 3700 pochowanych stanowili Ukraińcy. Niewiele wiemy również o personaliach kilkuset żołnierzy armii URL pochowanych na cmentarzu w podczęstochowskim Stradomie, z których znanych jest jedynie kilka. Z uwagi na zniszczenia grobów około 200 żołnierzy ukraińskich, znajdujących się na cmentarzu prawosławnym w Piotrkowie Trybunalskim, również ta nekropolia pozostaje do tej pory niezbadana.

Dr Mariusz Sawa

Literatura

Kolańczuk A., Pikulice. Ukraiński cmentarz wojenny, Przemyśl 2003.
Kolańczuk A., Szagała R., Cmentarz prawosławny na Woli w Warszawie. Przewodnik, Warszawa 2002.
Kolańczuk A., Umarli, aby zmartwychwstała Ukraina. Miejsca pamięci Ukraińców – uczestników walk niepodległościowych w latach 1917-1921 w Polsce, Przemyśl 2007.
Krajewski K., Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski, „Biuletyn IPN”, nr 7–8, 2010.
Колянчук O., Увічнення нескорених. Українські військові меморіали 20-30-х років ХХ ст. у Польщі, Львів 2003
Колянчук О., За нашу і вашу свободу. Учасники українських визвольних змагань 1917-1921 років. Місця пам’яті в Польщі, ред. С. Золотар, Дрогобич 2018.