Z uwagi na określone konteksty polityczne (przemiany w okresie komunistycznym, zmiany ustroju i podmiotowości Polski w 1989 r., powstanie niepodległego państwa ukraińskiego, wejście Polski do Unii Europejskiej) i cywilizacyjne (rozwój w zakresie środków masowej komunikacji, w tym telewizji i Internetu; zmiany kulturowe wynikające z przemian politycznych i cywilizacyjnych, kształtowanie się globalnych trendów kulturowych itd.) wielowątkowy problem działalności kulturalnej i oświatowej Ukraińców po 1947 roku należy analizować w następujących cezurach czasowych: a) od 1947 do połowy 1952 roku; b) między połową 1952 a czerwcem 1956 roku; c) od czerwca 1956 do czerwca 1989 roku; d) od czerwca 1989 roku do dnia dzisiejszego (z akcentem na ogłoszenie niepodległości Ukrainy w 1991 i datę wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r.).
Okres pierwszy wyznaczają z jednej strony wysiedlenie ludności ukraińskiej w ramach akcji „Wisła”, a z drugiej powstanie pierwszych punktów nauczania języka ukraińskiego. Deportacja doprowadziła nie tylko do ruiny ekonomicznej ludności ukraińskiej, ale także zniszczyła dotychczasowe formy działalności kulturalnej i oświatowej (nauczanie w języku ukraińskim było prowadzone w szkołach publicznych po przejściu frontu w roku szkolnym 1944/1945; szczątkowe, z uwagi na trwające wysiedlenie do ZSRS i walki polsko-ukraińskie, formy działalności kulturalnej funkcjonowały np. w części parafii greckokatolickich). Na miejscach osiedlenia na Ziemiach Zachodnich i Północnych zakazane były jakiekolwiek formy zorganizowanej działalności ukraińskiej. Oprócz placówki w Chrzanowie oraz cerkwi w Komańczy zasadniczo nie były odprawiane liturgie greckokatolickie. Tylko w niektórych parafiach prawosławnych na Dolnym Śląsku organizowano występy amatorskich zespołów inscenizujących wertepy (jasełka). Do 1952 roku nie prowadzono oficjalnego nauczania języka ukraińskiego.
Zmiana w zakresie działalności kulturalnej i oświatowej nastąpiła w 1952 roku. Formalnie wiąże się to z liberalizacją polityki państwa wobec mniejszości ukraińskiej (uchwała Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z kwietnia 1952 r.), której faktycznym celem było „stabilizowanie” ludności ukraińskiej na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski. W ograniczonej liczbie miejscowości (głównie na Dolnym Śląsku) w placówkach oświatowych powstały punkty nauczania języka ukraińskiego. Ich działalność miała ograniczony zasięg z uwagi na braki kadry i podręczników, ale też postawę samej ludności ukraińskiej, która mogła obawiać się represji ze strony władz. W 1953 roku na Uniwersytecie Warszawskim uruchomiona została filologia ukraińska. Władze lokalne w województwach i powiatach zostały zobowiązane do sprowadzania książek i prasy ukraińskiej ze Związku Sowieckiego. W niektórych miejscowościach (m.in. w województwach olsztyńskim i wrocławskim) zaczęto organizować amatorskie zespoły artystyczne (np. dramatyczne), które do swojego repertuaru włączały utwory ukraińskie. W 1955 roku władze podjęły decyzję o powołaniu do życia czasopisma w języku ukraińskim. Przy części Prezydiów Powiatowych i Wojewódzkich Rad Narodowych (np. we Wrocławiu i Zielonej Górze) utworzono komisje ds. kulturalno-oświatowych dla ludności ukraińskiej. Były to zalążki przyszłej organizacji społeczno-kulturalno-oświatowej dla ludności ukraińskiej.
Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (UTSK) zostało powołane w czerwcu 1956 roku. Dla części działaczy ukraińskich miało ono stanowić reprezentację ludności ukraińskiej przed władzami, której głównym celem miała być organizacja powrotów na dawne ziemie. Władzom chodziło głównie o stabilizowanie ludności ukraińskiej na miejscach osiedlenia i o stworzenie za pomocą UTSK dogodnego „pasa transmisyjnego” pozwalającego na realizację polityki państwa wśród społeczności ukraińskiej. UTSK dawało również duże możliwości kontroli środowiska ze strony organów bezpieczeństwa państwa. Na styku dążeń Ukraińców i ram stworzonych przez państwo doszło do realizacji określonych inicjatyw w zakresie kulturalnym oraz do możliwości wsparcia systemu oświaty w języku ukraińskim. Władze zadbały o to, aby ruch kulturalny miał charakter amatorski i bazował przede wszystkim na twórczości ludowej lub klasycznych utworach ukraińskich. Pilnowano, by w repertuarach zespołów UTSK nie brakowało utworów o wydźwięku komunistycznym i internacjonalistycznym. Mimo to na przestrzeni ponad 30 lat działalności UTSK udało się stworzyć bardzo wiele udanych i cieszących się uznaniem publiczności inicjatyw kulturalnych w postaci zespołów pieśni i tańca, zespołów dramatycznych, chórów (z najważniejszym wśród nich reprezentacyjnym zespołem UTSK – męskim chórem „Żurawli”), zespołów estradowych. UTSK zainicjowało i prowadziło cykliczne przeglądy twórczości amatorskiej. Odbywały się przeglądy teatralne, lokalne przeglądy pieśni i tańca, a także ogólnopolskie festiwale organizowane kolejno w Sanoku, Kętrzynie, Warszawie, Koszalinie i Sopocie. Od lat osiemdziesiątych XX wieku zaczęto organizować także łemkowskie „Watry” (m.in. w Czarnem, Bartnem, Hańczowej, a w końcu w Zdyni).
Od czerwca 1956 roku zaczął ukazywać się tygodnik w języku ukraińskim „Nasze Słowo”. Na jego szpaltach znalazło się miejsce dla prezentowania twórczości poetyckiej i prozatorskiej osób związanych ze środowiskiem ukraińskim. Przez szereg lat razem z „Naszym Słowem” co miesiąc wydawano dodatek „Nasza Kultura”, w którym oprócz poezji i prozy można było znaleźć opracowania dotyczące literatury ukraińskiej, omówienia wydarzeń kulturalnych, ilustracje przedstawiające zabytki architektury, materiały dotyczące historii ukraińskiej itd. Począwszy od 1957 roku zaczęto wydawać kalendarze ukraińskie, które – nie licząc pierwszej edycji – przybrały postać książkowych almanachów. Kalendarze cieszyły się ogromnym zainteresowaniem zarówno wśród Ukraińców mieszkających w Polsce, jak i na radzieckiej podówczas Ukrainie.
Począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku zaczęły następować przeobrażenia w ruchu kulturalnym Ukraińców w Polsce. Zaczęły tworzyć się nowe inicjatywy, głównie w środowiskach akademickich (Gdańsk, Warszawa, Szczecin, Kraków i in.). Jedną z nich stały się organizowane od 1972 roku rajdy Karpaty, a od 1976 roku tzw. młodzieżowe jarmarki – przeglądy twórczości zespołów artystycznych i solistów odbywające się co roku jesienią w Gdańsku. Zmiany społeczno-polityczne zachodzące w Polsce w latach osiemdziesiątych spowodowały pojawienie się inicjatyw poza UTSK. Chodzi tu m.in. o ruch wydawniczy – czasopismo „Zustriczi” (formalnie firmowane przez Zrzeszenie Studentów Polskich), a także fanzin „Widryżka”, czasopisma wydawane w Lublinie (m.in. „Łastiwky Ukrainy”, „Swiczado”, „Krąg”) i na Podlasiu („Osnowy”). Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pojawiło się również wydawnictwo muzyczne „Koka”.
Lata dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły ogromny wzrost inicjatyw kulturalnych zarówno firmowanych przez prawnego następcę UTSK – powstały w lutym 1990 roku Związek Ukraińców w Polsce, jak i istniejących poza nim. Na kulturowej mapie Polski oprócz odbywających się nadal festiwali ukraińskich (w Przemyślu, Sopocie i Koszalinie), pojawiły się przeglądy regionalne, np. „Malowana Skrzynia”, Dni Kultury Ukraińskiej w Szczecinie, kolejne łemkowskie i bojkowskie „Watry” (w Michałowie koło Lubina, Ługach, Ustrzykach Dolnych), przeglądy na Podlasiu, Wędrowny Festiwal Ukraiński organizowany przez Fundację „Prosvita” i in. Mimo niesprzyjających okoliczności do dnia dzisiejszego funkcjonują różnego rodzaju zespoły artystyczne, z reprezentacyjnym chórem „Żurawli” na czele. Na początku XXI wieku dzięki sukcesom w telewizyjnych talent-show mogły zaistnieć w końcu profesjonalne zespoły artystyczne – grupy „LemOn” i „Enej”, które jednak opierają swą działalność (zwłaszcza ten pierwszy) na repertuarze w języku polskim. Nowym zjawiskiem w przestrzeni kulturowej w latach dziewięćdziesiątych było pojawienie się artystów z Ukrainy (głównie śpiewaków operowych, ale także aktorów dramatycznych i estradowych), którzy zaczęli występować w profesjonalnych zespołach lub realizować własne projekty artystyczno-biznesowe.
dr hab. Jarosław Syrnyk, prof. uczelni