Ukraińskie nekropolie w Kaliszu
Po porażce Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w samodzielnej (od zawieszenia broni w wojnie polsko-bolszewickiej z 18 października 1920 roku) kampanii z Armią Czerwoną, w listopadzie 1920 roku 19 tys. żołnierzy Armii URL zostało internowanych na terytorium Polski. Umieszczono ich w obozach w środkowej i zachodniej Polsce. Najwięcej żołnierzy osadzono w: Łańcucie, Pikulicach, Wadowicach, Tucholi, Aleksandrowie Kujawskim i Kaliszu oraz w mniejszych obozach: Krakowie-Dąbiu i Piotrkowie Trybunalskim. Ukraińskim urzędnikom oraz członkom Sztabu Armii URL zostały przydzielone przez rząd polski mieszkania w Tarnowie i Częstochowie. Od grudnia 1920 roku Kalisz stał się więc swoistym intelektualnym centrum bojowników walczących o niepodległą Ukrainę mieszkających w obozach internowania nr 10 i nr 5.
Obóz nr 10 w Kaliszu znajdował się przy ulicy Obozowej. Był przeznaczony dla 4000 ludzi. Początkowo trafili do niego internowani żołnierze ukraińscy z 3. Żelaznej Dywizji Strzeleckiej i 2. Wołyńskiej Dywizji Strzeleckiej, a także personel szpitala wojskowego. Wiosną 1921 roku dołączyli do nich urzędnicy i pracownicy Ministerstwa Wojny URL na czele z gen. Andrijem Wowkiem. W późniejszym czasie do obozu przeniesiono Ukraińców osadzonych w obozie internowanych nr 5 w Szczypiornie pod Kaliszem. Obóz w Kaliszu istniał najdłużej ze wszystkich miejsc internowania Ukraińców. Zlikwidowano go dopiero w roku 1924. Osadzeni w nim uzyskali status emigrantów politycznych. W miejscu obozu powstała cywilna Stanica Ukraińska licząca ok. 1500 mieszkańców. Była ona podporządkowana Ukraińskiemu Komitetowi Centralnemu w Polsce.
15 maja 1921 roku w Kaliszu gościł marszałek Józef Piłsudski, który odwiedził obóz i na spotkaniu z internowanymi żołnierzami przeprosił za zerwanie, podpisanej w kwietniu 1920 roku, polsko-ukraińskiej umowy dotyczącej wspólnej walki przeciwko bolszewickiej Rosji, a także za traktat w Rydze, w którym polska delegacja opuściła swego sojusznika i uznała Radziecką Ukrainę. Podczas spotkania Józef Piłsudski wypowiedział znamienne słowa: „Ja was przepraszam, panowie. Ja was bardzo przepraszam…”.
W Kaliszu funkcjonowały trzy Szkoły Podchorążych, Akademickie Kursy Oficerów Sztabu Generalnego, Ukraińskie Prawosławne Kursy Pasterskie, Studium Artystyczne, kursy dokształcające z zakresu szkoły podstawowej, Gimnazjum im. Тarasa Szewczenki, którym kierowali: Ołeksandr Dumiczewski, Ołeksandr Bohdan i Wiktor Andrijewski. Do 1930 roku ukończyło je ok. 800 internowanych – także przez złożenie egzaminów eksternistycznych. Działały tu też Szkoła Ogólnokształcąca im. Symona Petlury, której kierownikiem był płk Mychajło Sereda, Stowarzyszenie Pomocy Emigrantom z Ukrainy, Stowarzyszenie byłych Żołnierzy Armii URL, Ukraińskie Towarzystwo Wojskowo-Historyczne, Związek Ukraińskich Inwalidów Wojennych, Związek Ukrainek-Emigrantek i inne.
W obozie istniały warsztaty rzemieślnicze oraz instytucje kulturalne: przedszkole, Ukraiński Naddnieprzański Chór Ludowy kierowany przez sotnika Dmytra Kotkę (1892–1985), 130-osobowy chór oficerski pod kierunkiem sotnika Sozonta Kałmuckiego, chór cerkiewny pod batutą dyrygentów Wasyla Babiczenki, Iwana Biłeckiego i Eugeniusza Procaja, szkoła ukraińskich tańców ludowych choreografa Wasyla Awramenki, dywizyjne grupy teatralne, Szkoła Ukraińskich Płastunów (skautów) kierowana przez Iwana Kobyzskiego.
Drukiem wychodziło 26 ukraińskich czasopism, m.in. czasopismo literacko-artystyczne „Wesełka” (pol. „Tęcza”), którego kolegium redakcyjnym kierował jeden z wybitniejszych pisarzy ukraińskich por. Jewhen Małaniuk. Pismo to było organem prasowym towarzystwa literacko-artystycznego „Wesełka”, którego działalnością kierował ppłk Ołeksandr Petlura – rodzony brat atamana Symona Petlury. Współpracownikami było ok. 30 pisarzy i malarzy, m.in.: Warfołomij Jewtymowycz, Mychajło Sełehij, Jurij Darahan, Antonij Korszniwski, Mychajło Zahrywnyj, Mykoła Czyrski, Iwan Zubenko, Apołonij Łystopad, Fedir Kruszynski, Borys Homzyn, Borys Bazyłewycz, Petro Oparenko, Wasyl Diadyniuk. Od pierwszych dni osiedlenia się w obozie był wydawany, zapoczątkowany jeszcze na froncie przez por. Wiktora Osynskiego „Zaliznyj Striłeć” (pol. „Żelazny Strzelec”), redagowany przez Iwana Zubenkę i współpracowników Pyłypa Zahorujka, Maksyma Syzyma, Mykołę Kowałenkę. Wydawano czasopisma: „Za drotom” (pol. „Za drutem”), „Za nezałeżnist’” (pol. „Za niezależność”), „Za Ukrajinu” (pol. „Za Ukrainę”), „Kozaćka Dumka” (pol. „Kozacka Myśl”), „Koluczki”, „Literaturno-wijśkowyj wisnyk” (pol. „Zwiastun Literacko-Wojskowy”), „Nasza zoria” (pol. „Nasza zorza”), „Nowe słowo”, „Oko”, „Sycz”, „Tabor”, „Ukrajinśkyj inwalid”, „Ukrajinśkyj Surmacz” (pol. „Ukraiński Trębacz”), „Czornomor”, „Biułeteń objednanych ukrajinśkych emihrantśkych orhanizacij w Kaliszi ta joho okołyciach”, „Biułeteń uprawy Towarystwa wojakiw b. Armiji UNR”, „Biułeteń towarystwa dopomohy emihrantam z Ukrajiny i jich rodynam u Kaliszi”, „Biułeteń Towarystwa dopomohy szkilnij mołodi na internacji w Polszczi” (rocznik), „Za derżawnist’” (pol. „Za państwowość”). Wydawnictwo „Do światła” wydawało czasopisma: „Wistnyk spiłky likarśkych pomicznykiw na emigracji” (Kalisz–Szczypiorno), „Na rujinach”, „Nowe żyttia” (pol. „Nowe życie”), „Relihijno-naukowyj wistnyk”, „Ukrajinśkyj Surmacz” (Kalisz–Szczypiorno 1922–1923).
W obozie w Szczypiornie działał pierwszy szpital wojskowy z głównym lekarzem płk. Borysem Leontjewem, przyszpitalna cerkiew św. Pantelejmona z ks. Zalizniakiem i przeniesiona z Aleksandrowa Kujawskiego cerkiew polowa z jej proboszczem ks. Petrem Biłonem. Lekarzami w obozach byli m.in.: Borys Leontjew (1878–1935), Ołeksandr Dajin (1877–1945), Ołeksandr Plitas (1896–1958), Mykoła Rawycz (1875–1949), Wasyl Naływajko (1887–1938), Mykoła Nezdijmynoha (1895–1963), Petro Roszczynski (1890–1943), Iwan Oczeretko (1882–1966), Mychajło Wasylczenko (1894–1941), Martyrij Hałyn (1856–1943), Jurij Dobryłowski (1891–1955), Jurij Janiw (1892–1973), Modest Lewycki (1866–1932).
W 1924 roku, po tym jak zlikwidowano obozy internowania, na miejscu obozu nr 10 w Kaliszu zorganizowano Stanicę Ukraińską dla inwalidów, osób samotnych, sierot, prowadzono biblioteki, kursy zawodowe, redakcje pism, organizacje społeczno-polityczne. Pierwszym przewodniczącym zarządu Stanicy był gen. Wołodymyr Salski (1885–1940), a jego następcami byli: gen. Wiktor Kuszcz (1878–1942), Mykoła Kowalski (1885–1944), gen. Iwan Omelanowycz-Pawłenko (1881–1962), gen. Ołeksandr Zahrodski (1889–1968), płk Iwan Łytwynenko (1891–1947). W różnych okresach w pomieszczeniach Stanicy mieszkało 800–850 internowanych Ukraińców. Wśród nich byli przeważnie inwalidzi, ludzie w starszym wieku, generałowie w stanie spoczynku, wdowy i dzieci. Oprócz tego ok. 800 mężczyzn żonatych z mieszkankami Kalisza i sąsiednich powiatów miało stały kontakt ze Stanicą.
W obozie urządzono cerkiew św. Pokrowy, która przetrwała do 1938 roku, po czym nabożeństwa odprawiano w domu Michała Dobriaka przy ul. Ciasnej. Jej proboszczami byli: ks. Iwan Weliwczenko (1887–?), ks. Iłarion Bryndzan (1888–1946), ks. Łazar Woroniuk (1895–1944), ks. Borys Jakubowski, protojerej Mykoła Markewycz (1898–1968).
Skutkiem kilkuletniego pobytu na frontach, ran i trudnych warunków bytowych w obozach internowania była przedwczesna śmierć kozaków i oficerów, z generałami włącznie. Na trzech kaliskich cmentarzach prawosławnych pochowano ok. 700 żołnierzy ukraińskich ze wszystkich ośmiu ukraińskich dywizji, a także z jednostek specjalnych Armii URL.
Największą nekropolią był Ukraiński Cmentarz Wojenny w Szczypiornie przy ul. Ukraińskiej (Szczypiorno jest dziś dzielnicą Kalisza). Pierwszymi tam pochowanymi byli jeńcy różnych narodowości z okresu I wojny światowej, w tym internowani w 1917 roku polscy legioniści. Natomiast po przejęciu obozu w 1918 roku przez władze odrodzonej Polski, już w lutym 1919 roku chowani tam byli Ukraińcy internowani ze Wschodniej Galicji, a od 1921 do 1924 roku – internowani żołnierze Armii URL. Według danych z 1922 roku na obozowym cmentarzu pochowano ok. 1200 zmarłych jeńców wojennych, m.in. ok. 700 wielonarodowej armii rosyjskiej, 47 włoskiej, 45 angielskiej, 30 francuskiej, 11 niemieckiej, czterech polskich legionistów i ok. 110 czerwonoarmistów wziętych do niewoli w 1920 roku.
Do 1940 roku na ukraińskiej części tego cmentarza wojennego urządzonego na wykupionej w 1929 roku przez Ukraiński Komitet Centralny w Warszawie od rolników ziemi, pochowano ok. 400 żołnierzy Armii URL, z 1. Dywizji Zaporoskiej, 2. Wołyńskiej, 3. Żelaznej, 4. Kijowskiej, 5. Chersońskiej, 6. Siczowej, Samodzielnej Konnej Dywizji Karabinów Maszynowych, którzy zmarli w latach 1921–1940 i byli tu chowani do czasu zakazu dalszych pogrzebów przez administrację niemiecką.
Zmarłych w czasie II wojny światowej byłych żołnierzy Armii URL chowano na dwóch cmentarzach prawosławnych w Kaliszu – przy ul. Górnośląskiej 8 i Żołnierskiej 24.
W 1923 roku cmentarz wojenny w Szczypiornie z inicjatywy gen. Marka Bezruczki – dowódcy internowanych Ukraińców przebywających w obozie Szczypiorno – uporządkowano, a na części ukraińskiej wzniesiono pomnik. Na szczycie obelisku umieszczono Tryzub – herb Ukrainy, a pod nim wygrawerowano krzyż kozacki i napis w języku ukraińskim: «Тим, що вмерли, але не зрадили України (Tym, co zmarli, ale nie zdradzili Ukrainy) Українська Армія 1923 р.». Natomiast na drugiej stronie obelisku wygrawerowano napis w języku polskim „Bohaterom walki o niepodległość Ukrainy. Armia Ukraińska”, a także łaciną „Pro Ukrainae libertate mortuis”. Pomnik uroczyście poświęcono w dniu św. Pokrowy (tj. w uroczystość Opieki Przenajświętszej Bogurodzicy) 14 października 1923 roku.
Dalsze działania porządkujące teren cmentarza przejęło Ukraińskie Towarzystwo Wojenno-Historyczne zorganizowane w 1925 roku, którym kierował gen. Andrzej Wowk oraz kierownictwo Stanicy Ukraińskiej z jej przewodniczącym gen. Wołodymyrem Salskim. Siłami mieszkańców Stanicy, zwłaszcza jej rzemieślników, w ciągu 1925 roku ukończono prace. Wykonano bramę wejściową z czterema betonowymi słupami i kutymi z żelaza elementami. Na drugim i trzecim słupie z czołowej strony zrobiono wnęki, gdzie umieszczono obrazy Jezusa Chrystusa i Matki Boskiej. Na słupach wygrawerowano herb ukraiński – Tryzub. Wszystkich słupów naokoło cmentarza było 96, między nimi przeciągnięto pięć rzędów drutu kolczastego. Poświęcenie cmentarza odbyło się tuż po oficjalnym wykupieniu ziemi przez Ukraiński Komitet Centralny 29 kwietnia 1929 roku.
Po II wojnie światowej teren cmentarza uległ pełnemu zniszczeniu. Część jego terytorium stała się pastwiskiem dla bydła, inna – polem uprawnym. Impulsem do zmiany tej sytuacji były starania Związku Ukraińców w Polsce. W liście do prezydenta Kalisza z czerwca 1992 roku przewodniczący tej organizacji Jerzy Rejt pisał: „W czasie odradzającej się państwowości ukraińskiej i nawiązywania dobrosąsiedzkich stosunków między Polską i Ukrainą nadszedł czas przywrócenia pamięci polsko-ukraińskiego braterstwa broni…”. Dzięki przychylności i zaangażowaniu władz Kalisza i współpracy z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa rozstrzygnięto kwestię dotyczącą własności działki cmentarza, określono i zorganizowano drogę dojazdową i parking cmentarny, teren uporządkowano i ogrodzono. Frontowe słupy byłej kwatery zastąpiono nowymi, bez ukraińskiej narodowej symboliki. Podczas porządkowania terenu na starym miejscu wzniesiono pomnik. Zmienił się na nim napis, zamiast wydrążonego w obelisku jego pierwotnego brzmienia, zamieszczono niewielką tabliczkę ze słowami w języku polskim: „Tym, co umarli, ale nie zdradzili Ukrainy. Armia Ukraińska 1923”, a poniżej tabliczkę z napisem po ukraińsku: «Тим, що вмерли, але не зрадили України. Українська Армія 1923». Rekonstrukcję zniszczonego cmentarza zakończono w 1999 roku ze środków Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz miasta Kalisza. Uroczyste otwarcie nekropolii odbyło się 30 września 1999 roku. W roku 2005 na granitowej płycie koło bramy wejściowej zamieszczono napis: „Ukraiński Cmentarz Wojskowy”.
Kolejnym miejscem spoczynku internowanych żołnierzy URL w Kaliszu jest Cmentarz Prawosławny–Mauzoleum przy ul. Żołnierskiej 24, gdzie na znacznej części cmentarza z okresów międzywojennego i wojennego spotykamy ślady po ponad 100 cywilnych grobach byłych żołnierzy Armii URL. Mogiłami, które nie zostały zniszczone, a jest ich niewiele, dziś nikt się nie opiekuje. W kwaterach wojskowych tego cmentarza pochowano ok. 1200 zmarłych żołnierzy niemieckiej, rosyjskiej i polskiej armii z okresu I wojny światowej. W imię ich pamięci wzniesiono majestatyczne pomniki. Zabrakło podobnego ku czci pochowanych tu żołnierzy ukraińskich – sojuszników Polski w wojnie z Rosją bolszewicką.
W samym centrum Kalisza znajduje się Cmentarz Prawosławny przy ul. Górnośląskiej 8. Pochowano na nim ok. 100 ukraińskich żołnierzy URL. Wiele mogił zwieńczono wojskowymi krzyżami betonowymi z godłem państwowym Ukrainy – Tryzubem. Prawie wszystkie groby zostały zniszczone, w tym 11 grobów pochowanych tu ukraińskich generałów: Serhija Diadiuszy, Ołeksandra Pylkewycza, Wołodymyra Janczenki, Ołeksandra Czechowicza, Mychajła Iwaniwa, Witalija Hudymy, Ołeksandra Nowyckiego, Wasyla Zabołotnego, Ołeksandra Koźmy, Antona Puzyckiego, Hawryła Bazylskiego.
Relację z pogrzebu dowódcy 1. Zaporoskiej Dywizji Strzeleckiej gen. Hawryła Bazylskiego opublikowano w wydawanym w Paryżu periodyku „Tryzub” (nr 12, 20 ІІІ 1938):
„17 października 1935 roku po ciężkiej chorobie zmarł w szpitalu miejskim w Kaliszu dowódca I Zaporoskiej Dywizji Strzeleckiej generał chorąży Hawryło Bazylski. Pochód pogrzebowy na czele z Kompanią Honorową WP oraz orkiestrą wojskową wyruszył ze Stanicy Ukraińskiej do m. Kalisz. Pogrzeb śp. p. generała chorążego Hawryła Bazylskiego odbył się na cmentarzu prawosławnym w Kaliszu. Cała ukraińska kolonia zebrała się tam, by pożegnać generała, którego wszyscy znali i lubili. Wojsko Polskie reprezentowali: Kompania Honorowa WP oraz przedstawiciele garnizonu m. Kalisz. Na cmentarzu, po oddaniu ostatnich wojskowych honorów przez Wojsko Polskie, nad grobem wygłosili pożegnalne słowa: minister do spraw wojskowych generał W. Salski w imieniu Głównego Atamana oraz w imieniu Rządu URL, generał Zahrodski w imieniu Zarządu Głównego Ukraińskiego Komitetu Centralnego, generał Jeroszewycz w imieniu innych generałów oraz płk Łytwynenko w imieniu Zaporożców”.
Dr Aleksander Kolańczuk, Jerzy Rejt
Literatura:
О. Koлянчук, За нашу і вашу свободу. Учасники українських визвольних змагань 1917–1921 років. Місця пам’яті в Польщі, Дрогобич 2018.
A. Kolańczuk, Kalisz. Zapomniane centrum ukraińskiego życia społecznego międzywojennej Polski, Przemyśl – maj 2013, rękopis.
A. Kolańczuk, Ukraińscy generałowie w Polsce. Emigranci polityczni w latach 1920–1939. Słownik biograficzny, Przemyśl 2009.
(20) Живі у нашій пам’яті – Каліш / Żywi w naszej pamięci – Kalisz – YouTube