Na terenie współczesnej Polski jest wiele miejsc związanych z działalnością ukraińskich postaci kultury okresu międzywojennego, w tym ich groby. W większości takie pochówki znajdują się w dużych miastach, ponieważ to tam mieszkali i pracowali ówcześni ukraińscy artyści, pisarze, aktorzy i muzycy, którzy w dużej mierze pochodzili z Naddnieprza i byli przedstawicielami tzw. petlurowskiej emigracji.
Ludzie kultury ukraińskiej zaczęli masowo napływać nad Wisłę na początku lat 20. XX wieku. Wielu z nich trafiło do obozów internowania, gdzie od razu włączyli się w obozowe życie kulturalne, jak np. setnik Armii UNR, poeta Jewhen Malaniuk w Kaliszu. Jednak niektórym uciekinierom z okupowanej przez bolszewików Ukrainy udało się od razu wejść w wir życia edukacyjnego i kulturalnego, tak jak to było w przypadku księgoznawcy Lwa Bykowskiego. W swoich pamiętnikach bibliolog wspomina interesujące szczegóły ukraińskiego życia studenckiego w Warszawie na początku lat 20. XX wieku.
To właśnie w pierwszej połowie lat dwudziestych w stolicy Polski pojawiły się inicjatywy emigracyjne, mające na celu pielęgnowanie i promowanie kultury ukraińskiej.
Szczególnie aktywnymi wśród ukraińskich działaczy kultury byli artyści. Ważnym ośrodkiem ukraińskiego życia artystycznego stała się Warszawska Akademia Sztuk Pięknych. Ukraińscy studenci, którzy byli drugą co do wielkości po Polakach grupą narodową, utworzyli grupę artystyczną „Spokij” (1927-1939), która organizowała regularne wystawy i wydawała katalogi swoich prac. Jednym z założycieli tej organizacji był utalentowany rzeźbiarz Wołodymyr Pobuławiec (1898-1929) z Kijowa. W ostatnich latach swojego krótkiego życia stworzył szereg rzeźb ukraińskich pisarzy, m.in. Iwana Franki i Tarasa Szewczenki. Przyjaciele artystów umieścili na jego grobie na warszawskim cmentarzu prawosławnym na Woli artystycznie wykonany krzyż „kozacki”. Wśród członków warszawskiego „Spokiju” był Wiaczesław Waśkowski (1904-1975) – grafik, autor wielu ilustracji książkowych, który po II wojnie światowej wykładał na swojej macierzystej uczelni – warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Ten profesor sztuki został pochowany na cmentarzu wojskowym na warszawskich Powązkach.
Wśród znanych artystów ukraińskich, którzy pracowali w Polsce w latach międzywojennych i są pochowani na terenie współczesnego państwa polskiego, wymienić należy również przedstawiciela starszego pokolenia artystów ukraińskich, prof. Petra Chołodnego (1876-1930), jednego z twórców tzw. neobizantynizmu w sztuce ukraińskiej. Został też pochowany na Cmentarzu Prawosławnym na Woli w Warszawie, ale grób nie zachował się. [Petro Chołodnyj | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)]
Innym ważnym ośrodkiem emigracyjnego środowiska artystycznego był Kraków i tamtejsza Akademia Sztuk Pięknych, przy której działało ukraińskie stowarzyszenie artystyczne „Zarewo” (1932-1939). Stowarzyszenie to powstało z inicjatywy pisarza Bohdana Łepkiego (1871-1941), który był wpływową postacią wśród ukraińskiej społeczności międzywojennej w Polsce. Łepki to wybitny poeta i prozaik, autor niezwykle popularnej wówczas tetralogii „Mazepa”. Przez trzy dekady pracował jako nauczyciel przedmiotów ukrainistycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w ostatnich latach życia został senatorem RP. Jego grób znajduje się na Cmentarzu Rakowickim.
Innym ważnym przedstawicielem ukraińskiego środowiska artystycznego w międzywojennej Polsce był grafik Lew Getz (1896-1971), były żołnierz Ukraińskich Strzelców Siczowych. Stworzył rodzaj artystycznej encyklopedii życia ukraińskich żołnierzy „Antologia twórczości siczowej”. Wiele dzieł sztuki dedykował on Łemkowszczyźnie, gdzie pracował w latach dwudziestych i trzydziestych. Przez 14 lat kierował Muzeum Łemkowszczyzny w Sanoku. Po II wojnie światowej Getz mieszkał w Krakowie i pracował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Ukraińska społeczność miasta uważała artystę za „ukraińskiego ambasadora w Krakowie”. Komunistyczne służby specjalne śledziły go i prześladowały go do końca życia. Artysta pochowany na Cmentarzu Rakowieckim.
Na tym że cmentarzu został pochowany Osyp Nazaruk (1883-1940), społecznik i polityk, publicysta i pisarz, kronikopisarz Ukraińskich Strzelców Siczowych, autor popularnej w swoim czasie powieści „Roksolana” oraz interesujących wspomnień „Ucieczka ze Lwowa do Warszawy”, w których opisał dramatyczne wydarzenia jesieni 1939 roku.
Ważnym ośrodkiem ukraińskiego życia kulturalnego w międzywojennej Polsce był Kalisz. Na początku lat dwudziestych w tym mieście funkcjonował obóz internowanych żołnierzy Armii UNR, część z nich pozostała w Kaliszu nawet po rozwiązaniu obozu. Wśród ludzi ukraińskiej kultury z tego miasta wymieńmy dwóch artystów plastyków – Ołeksandra Szołochowa (1896-1981) [Ołeksandr Szołochow (Jan Nowak) | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)] oraz Iwana Senkewycza (1888-1980) [Jan Sienkiewicz | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)]. Oboje należeli do międzywojennego ukraińskiego artystycznego środowiska w Kaliszu, które się skupiało przy Pracowni Artystycznej pod patronatem prof. Petra Chołodnego. Malarzy tych pochowano w Kaliszu na Cmentarzu Prawosławnym w części Mauzoleum Wojskowe, przy ul. Żołnierskiej 24 wśród innych byłych żołnierzy Armii URL.
Z kolei w Łodzi w międzywojniu i po II wojnie światowej działał Zenobiusz (Zinowij) Poduszko (1887-1963), scenograf i malarz specjalizujący się w ukraińskim pejzażu. Ten były oficer Armii URL związany był z Łodzią ponad 40 lat i został pochowany w prawosławnej części łódzkiego Cmentarza na Dołach.
Wśród ukraińskich artystów z okresu międzywojnia tematyką swojej twórczości wyróżniał się podróżnik, malarz i etnograf Aleksander Laszenko (1883-1944) [Aleksander Laszenko | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)]. Ten pochodzący ze wschodu Ukrainy emigrant. znany był w latach 20.-30. XX jako jeden z nielicznych polskich artystów zajmujących się tzw. tematyką egzotyczną (Afryka i Bliski Wschód). Był on związany z Włocławkiem na Kujawach, gdzie został pochowany na cmentarzu komunalnym.
Wśród postaci kultury ukraińskiej okresu międzywojennego w Polsce oddzielnie należy wymienić pionierkę ukraińskiej literatury kobiecej Ulanę Krawczenko (1860-1947). Przez 27 lat mieszkała ona w Przemyślu, gdzie przygotowała do publikacji większość swoich książek poetyckich i prozatorskich. Tam też napisała tekst hymnu największej wówczas ukraińskiej organizacji kobiecej – Związku Ukraińskich Kobiet. Warto podkreślić, że na jej patriotycznych wierszach wychowało się pokolenie siczowych strzelców. Zięć Ulany Krawczenko, Roman Sekeła (1884-1938), prawnik, był autorem opowiadań o strzelcach siczowych. Zgodnie z jego ostatnią wolą jego prochy zostały złożone do grobu w Kalnicy koło Baligrodu (woj. Podkarpackie, pow. Lesko).
Mówiąc o działaczach ukraińskiej kultury z okresu międzywojnia nie sposób nie wspomnieć o ludziach związanych z życiem muzycznym i teatralnym emigranckiej wspólnoty. W Warszawie jednym z organizatorów ukraińskiego życia muzycznego był Aleksander Puchalski (1900-1943)? Porucznik Armii URL, artysta, śpiewak, członek Chóru Wojskowego Armii URL. Jego grób się znajduje w Warszawie na prawosławnym cmentarzu na Woli [Ołeksandr Puchalśkyj | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)]. Z kolei Piotr Domańczuk (1902-1973), dyrygent, społecznik i pedagog, przez wiele lat kierował w Polsce ukraińskimi chórami cerkiewnymi oraz redagował ukraińskojęzyczny Kalendarz Cerkiewny. Został on pochowany w tejże prawosławnej nekropolii na warszawskiej Woli.
Organizatorem emigranckiego chóru w Toruniu był Andrij Dmytrenko (1898-1967), żołnierz Armii URL. Po II wojnie światowej był dyrygentem chóru cerkiewnego. Miejsce jego wiecznego spoczynku znajduje się w Kętrzynie (woj. warmińsko-mazurskie) [Andrzej Dmytrenko | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)].
Ślady międzywojennego ukraińskiego życia kulturalnego, realizowanego przez emigrantów, znajdziemy również na Podlasiu. Działaczem społeczno-kulturalnym, organizatorem amatorskiego zespołu dramatycznego był Andrij Nimyj (1900-1972) [Andrij Nimyj | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)]. Natomiast Ołeksandr Szczerbań (1898-1984) od lat młodości związany był z teatrem, m.in. z Zespołem Teatralnym Armii URL, Ukraińskim Teatrem Objazdowym, amatorskim teatrem w Kleszczelach. Obaj zostali pochowani na prawosławnym cmentarzu w Kleszczelach (woj. podlaskie, pow. Hajnówka) [Aleksander Szczerbań | Żywi w naszej pamięci (ukrainskanekropolia.org)].
Natomiast w Łodzi swoje twórcze plany w międzywojniu realizowali aktorzy teatralni Marta Kornyłecka (1898-1942) i Anatol Kornyłecki (1898-1944), którzy byli małżeństwem. Anatol jako ochotnik w 1919 wstąpił do Armii URL, w międzywojniu stworzył Ukraiński Teatr Objazdowy, który występował w całej Polsce. W teatrze tym występowała również jego żona Marta. Małżeństwo ukraińskich aktorów pochowano w prawosławnej części Cmentarza na Dołach. Na grobie Marty Kornyłeckiej wyryto napis: Артистка української сцени. Спи спокійно люба, єдина. Хай сниться Тобі Україна. [Artystka sceny ukraińskiej. Śpij spokojnie najmilsza, jedyna. Niech się Tobie śni Ukraina].
Dr Rostysław Kramar
Literatura:
Aleksander Kolańczuk, Ukraińscy emigranci polityczni w życiu naukowym, kulturalnym, społecznym i gospodarczym w II RP, Przemyśl 2017.
Aleksander Kolańczuk, „Umarli, aby zmartwychwstała Ukraina”. Uczestnicy ukraińskich walk niepodległościowych w latach 1917-1921 – miejsca pamięci w Polsce, Przemyśl 2015
Roman Szagała, Aleksander Kolańczuk, Cmentarz prawosławny na Woli w Warszawie. Groby ukraińskie, Warszawa 2002.
Roman Szagała, Emilian Wiszka, Ukraińcy w Warszawie, Toruń-Warszawa 2010.
Tadeusz Filar, U stóp królewskiego Wawelu. Społeczność ukraińska w Krakowie w latach 1918-1939, Kraków 2004.
Emilian Wiszka, Emigracja ukraińska w Polsce. 1920-1939, Toruń 2005.
Роман Коваль, Віктор Моренець, «Подєбрадський полк» Армії УНР, т.1, Київ 2015.
Армія за дротами, Ред. Віктор Моренець, Київ 2018.